صنعت پتروشیمی ایران، یک صنعت حدودا ۲۳.۵ میلیارد دلاری است که علاوه بر تامین نیازهای صنایع متنوع داخلی، سهم قابل‌توجهی در صادرات غیرنفتی داشته و بخش مهمی از درآمدهای ارزی کشور به این صنعت وابسته است.

در سال ۱۴۰۲، ظرفیت اسمی کل صنعت پتروشیمی به حدود ۹۶ میلیون تن رسیده، اما میزان تولید همواره کمتر از ظرفیت اسمی بوده است؛ در کشوری که در مجموع منابع نفت گاز، رتبه اول جهان را در اختیار دارد، حدود ۲۰ میلیون تن عدم‌تولید در صنعت پتروشیمی رخ داده که ۶۰‌درصد از این میزان به واسطه کمبود خوراک رخ می‌دهد.

در واقع می‌توان گفت یکی از مسائل اصلی در صنعت پتروشیمی ایران، تامین پایدار خوراک است. در جهش دوم صنعت پتروشیمی ایران، با بهره‌‌برداری از فازهای جدید پارس جنوبی و افزایش تولید گاز طبیعی، رویکرد توسعه پتروشیمی‌‌های خوراک گازهای متان و اتان یعنی واحدهای متانول، اتیلن و اوره / آمونیاک در دستور کار شرکت ملی پتروشیمی و وزارت نفت قرار گرفت. به همین واسطه پتروشیمی ایران به شکل قابل‌توجهی به گاز طبیعی وابسته است. تا جایی‌‌که گاز طبیعی شامل متان، اتان و...، بیش از 70‌درصد از خوراک صنعت پتروشیمی را تشکیل می‌دهد؛ متانول با 45 درصد، اتیلن با 25‌درصد و آمونیاک با حدود 19 درصد، بیشترین سهم را در سبد محصولات پایه پتروشیمی ایران دارند. با توجه به روند افزایشی مصرف گاز طبیعی در مصارف خانگی، تجاری و صنایع غیر‌عمده، پتروشیمی‌‌های خوراک متان با مشکل جدی همراه خواهند شد. به عنوان نمونه، با آغاز آبان‌‌ و شروع سرما، میزان مصرف گاز در بخش خانگی، تجاری و صنایع غیر‌عمده، بر اساس آمار اعلامی شرکت ملی گاز به بیش از 390 میلیون مترمکعب در روز رسید و این موضوع موجب قطع شدن بخشی از گاز شرکت‌های پتروشیمی شده است. از طرفی، میدان گازی پارس جنوبی با مساله افت فشار روبه رو بوده و در صورت افت فشار، تامین اتان نیز با مشکل همراه می‌شود. در واقع متناسب با افزایش مصرف گاز در کشور و عدم‌اجرای پروژه‌‌های فشار افزایی، صنعت پتروشیمی در سال‌های آتی با مشکل جدی مواجه خواهد شد. البته، مساله تامین پایدار خوراک در صنعت پتروشیمی، به گاز طبیعی ختم نمی‌شود. در میان واحدهای بین مجتمعی نیز وجود دارد؛ برخی از واحدهای تولیدکننده محصولات پایین‌‌دستی، همچون پلی‌‌استایرن، به واسطه کمبود تولید استایرن‌‌منومر، به ناچار با کمتر از ظرفیت اسمی فعالیت کرده و امکان تولید ندارند.

 توسعه زنجیره ارزش پروپیلن، نقطه مغفول صنعت پتروشیمی
محصولات پایه پتروشیمی یعنی آمونیاک، متانول، الفین‌‌ها (اتیلن، پروپیلن و بوتادین) و آروماتیک‌‌ها (بنزن، تولوئن و زایلین‌‌ها)، اساس صنعت پتروشیمی را تشکیل می‌دهند. همان طور که گفته شد، صنعت پتروشیمی ایران، بر تولید متانول، آمونیاک و اتیلن متمرکز شده و دیگر محصولات پایه پتروشیمی، بخش کمتری از سبد محصولات پایه را تشکیل می‌دهند. در این میان، نکته قابل توجه سهم کمتر از 3 درصدی پروپیلن در سبد محصولات پایه پتروشیمی ایران است. این در حالی است که پروپیلن، 18‌درصد از سبد محصولات پایه پتروشیمی در جهان را شامل می‌شود. به صورت کلی، پروپیلن در میان محصولات پایه پتروشیمی، دارای متنوع‌ترین زنجیره ارزش بوده و محصولات پایین‌‌دستی آن همچون پلی‌‌کربنات‌‌ها، پلی‌‌اورتان‌‌ها، سوپر‌‌جاذب‌‌ها، پلی‌‌پروپیلن، رزین اپوکسی و آکریلونیتریل علاوه بر ایجاد ارزش افزوده بسیار بالا، در صنایع راهبردی همچون خودرو، ساختمان، پزشکی و نساجی کاربرد دارند.

در حالی که بسیاری از محصولات پایین‌‌دستی پروپیلن در کشور تولید نشده و این محصولات از طریق واردات تامین می‌‌شوند؛ از واردات حدود 2 میلیارد دلاری محصولات پتروشیمی، بیش از 1.2میلیارد دلار به محصولات زنجیره ارزش پروپیلن اختصاص دارد. این میزان در شرایطی است که واردات برخی از محصولات در شرایط تحریم با مشکل روبه‌‌رو بوده یا واردات محصولاتی در کشور محدود شده است. برای افزایش تولید پروپیلن در کشور، طرح‌‌های PDH و MTO/MTP تعریف شده‌‌اند و در صورت بهره‌‌برداری از این طرح‌‌ها، حجم قابل‌توجهی به ظرفیت تولید پروپیلن کشور اضافه خواهد شد. اما نکته قابل تأمل این است که متناسب با افزایش قیمت گاز مایع، طرح‌‌های PDH جذابیت اقتصادی خود را از دست داده و طرح‌‌های MTO/MTP با محدودیت‌های انتقال لایسنس همراه هستند.

  تولید محصولات پرالتهاب و پر تقاضای داخلی
 مساله مهم دیگر در صنعت پتروشیمی این است که بخشی از محصولات پتروشیمی همچون پلی‌‌اتیلن ترفتالات در کشور تولید می‌‌شوند، اما میزان تولید این محصولات بسیار کمتر از نیاز داخلی بوده و با رقابت‌‌های سنگین در بورس‌کالا عرضه می‌‌شوند. پلی‌‌اتیلن ترفتالات از دو محصول مونواتیلن‌‌گلایکول و ترفتالیک‌‌اسید تولید می‌شود. عرضه ملتهب این پلیمر در بورس‌کالا در شرایطی رخ می‌دهد که ایران یک صادرکننده مونواتیلن‌گلایکول است؛ تولید ترفتالیک اسید نیز نیازمند تامین پارازایلین بوده که بخشی در پتروشیمی‌‌های آروماتیکی تولید و مابقی از طریق واردات قابل تامین است.  درواقع، تعریف طرح تولید محصولات ملتهب در بورس کالا، یکی از اولویت‌‌های صنعت پتروشیمی است. این موضوع، علاوه بر تامین نیاز داخلی، می‌تواند موجب افزایش ایجاد ارزش افزوده در محصولات صادراتی کشور شود.  در مجموع، می‌توان گفت که صنعت پتروشیمی ایران در وضعیت مطلوبی قرار دارد، اما برای توسعه و حفظ ظرفیت تولید فعلی، لازم است که تامین پایدار خوراک، توسعه زنجیره ارزش پروپیلن و افزایش تولید محصولات پر تقاضای داخلی را در دستور کار قرار دهد.

تامین پایدار خوراک، نیازمند توسعه میدان جدید، جمع‌‌آوری گازهای فلر و اجرای به موقع پروژه‌‌های فشار افزایی میدان گازی پارس جنوبی است. علاوه ‌‌بر این، توسعه واحدهای میان‌‌دستی صنعت پتروشیمی همچون واحدهای استایرن‌‌منومر، به جهت تامین خوراک صنایع پایین‌‌دستی ضروری است. تولید پروپیلن نیز، نیازمند برطرف کردن مسائل طرح‌‌های PDH و MTO/MTP است. افزایش تولید پروپیلن برای صنعت ایران ضروری بوده و با توجه به اینکه طرح‌‌های PDH بازدهی بیشتری دارند، می‌توان با ارائه تخفیف خوراک و...، نسبت به افزایش جذابیت اقتصادی این طرح‌‌ها اقدام کرد تا فرآیند توسعه این واحدها تسریع شود.  برای تولید محصولات پرالتهاب داخلی نیز، باید طرح‌‌های موجود پیگیری شده و طرح‌‌های چابک جدید تعریف شود. می‌توان با توسعه واحدهای کوچک که در زمان کوتاه‌‌تری به بهره‌‌برداری می‌‌رسند، چالش کمبود این محصولات در کشور را مرتفع کرد.